In het begin las ik steeds "In de schaduw van twee torens". Je moet al over het artistieke talent van Art Spiegelman kunnen beschikken om te kunnen tonen hoe donker en desoriënterend de schaduw van geen torens kan zijn. Zoals in zijn holocaustverhaal Maus vertrekt Spiegelman ook hier vanuit zijn persoonlijke beleving van die tragische septemberdag, tegelijk plaatst hij die in een breder sociaal en politiek perspectief. "Toen ik wegrende voor de gifwolk die even daarvoor nog de noordelijke toren van het World Trade Center was geweest, wankelde ik op de breuklijn waar wereldgeschiedenis en persoonlijke geschiedenis op elkaar botsen".

Spiegelman zoekt een manier om zijn beleving van deze hallucinante werkelijkheid vorm te geven en te communiceren. Niet alleen de beheersing van zijn angsten en paniek levert problemen op ("het is lastig zo een pen vast te houden maar ik zou mezelf een lul vinden als ons een nieuwe ramp overkomt terwijl ik nog aan de vorige zit te ploeteren"), hij stelt ook vast dat met de Hitleriaanse retoriek van Busch en consorten het recht op vrije meningsuiting bijna van de ene dag op de andere op losse schroeven staat. Het tijdschrift 'The New Yorker' liet op het ogenblik dat Spiegelmans stem cruciale nuances had kunnen aanbrengen verstek gaan. Alleen in Europa (o.m. in 'Der Zeit') -- waar sowieso meer ruimte was voor verschillende en vaak tegengestelde stemmen m.b.t. de war on terrorism -- krijgt Spiegelman 10 keer een volledige krantenpagina om zijn perceptie, commentaar en beleving te ventileren. Pas in 2003 met de debatten rond de nieuwe presidentsverkiezing ontstaat er in het land van 'hoop en glory' opnieuw ruimte voor nuance en Spiegelmans pagina's krijgen een plaats in 'The New York Times'. Voor Spiegelman die als geen ander de nefaste gevolgen van zwijgen kent, moet dit een ware martelgang zijn geweest, en allicht even verstikkend als die gifwolk op 1 september 2001.

Mijn bewondering voor de manier waarop hij zijn paniek en hysterie vorm geeft in een weergaloze collage van stijlen en gedachten en emoties is er des te groter om. De gloeiende torens kregen digitaal vorm. Spiegelman is er in geslaagd om met zijn beelden het dubbele gevoel in de hand te werken dat ook de televisiebeelden indertijd hadden: "mooi en afschuwelijk". Je voelt de hitte, je ziet hoe massief en fragiel de bouwwerken zijn, je ziet ze vervagen en tegelijk besef je dat het beeld voor immer op je netvlies gebrand blijft. In een woordenloze strip geeft hij de perceptie van de modale televisiekijker weer "opgeschrikt en snel weer ingeslapen". Vooral in de humoristische kanttekeningen kun je lezen hoe Spiegelman de wanhoop van zich af probeert te vechten, over de verdwijning van de lelijke gebouwen zegt hij: "Zonder de tragedie en de dood, kon ik de aanval als een soort radikale architectuurkritiek zien". Hij plaatst het verhaal in een breed historisch perspectief met de verwijzing naar Maus: "Ik herinner me hoe mijn vader probeerde te beschrijven hoe de rook in Auschwitz stonk. Hij kwam er het dichtst bij met 'onbeschrijflijk'. Dat is precies zoals de lucht in Lower Manhattan na 11 september rook". Verschillende elementen uit de Amerikaanse cultuur, bv. film en reclame, worden op het onderwerp betrokken en geven de onverschilligheid tegenover of manipulatie van de feiten weer. De krantenpagina's verschenen telkens met een tussenpoos van vier à vijf weken. Daardoor krijg je inzicht in het verwerkingsproces van de auteur. De wanhoop en doodsangst ruimen gaandeweg plaats voor woede en ongeloof over de sensatiebeluste benadering van de media. Door zijn eigen ervaring voortdurend te confronteren met vele mediabeelden en opdringerige trivialiteiten relativeert hij beide. Op het einde maakt hij opnieuw plaats voor zijn persoonlijke beleving: "Ik geloof nog steeds dat de wereld een aflopende zaak is, maar ik geef toe dat het langer gaat duren dan ik aanvankelijk dacht... Vandaar dat ik besloot een boek te maken."

Op het eerste gezicht is het misschien vreemd dat Spiegelman als tweede deel voor een stripbijlage koos met een selectie van klassieke Amerikaanse comicstrips. In een helder artikel geeft hij een overzicht van enkele mijlpalen in de geschiedenis van de Amerikaanse strip en van zeven platen vind je een reproductie. Spiegelman geeft zijn appreciatie en interpretatie van deze strips; hun schoonheid is een troost, hun inhoud noopt tot zelfreflectie. Spiegelman toont hoe elke lezer vanuit zijn kennis en beleving van de wereld naar de dingen kijkt, hij kijkt vanuit zijn beleving van wat er op 11 september 2001 en daarna gebeurde. Een tekstloze pagina van George Herrimans Krazy Kat (1922) treft hem met volle kracht, de strip "suggereerde dat, als er in elk paradijs een slang woont, we moeten proberen in harmonie met hem te leven! Ik doe mijn best..." Het is een zin waarin de uitersten van het menselijk bevattingsvermogen samenkomen: de erkenning van het bestaan van het kwaad en van de keuze om daar mee om te gaan. Spiegelman geeft op beklemmende en indrukwekkende wijze aan dat we allemaal onze weg moeten zoeken in de schaduw van geen torens en dat we, hoe bijtend het gif ook mag zijn, onze ogen daarbij maar beter zo ver mogelijk opensperren. [Marita Vermeulen] Verberg tekst

Maakten stripauteurs er van in het begin een punt van om hun eigen visie op en perceptie van de samenleving weer te geven, in de jaren '70-'80 komt het accent gaandeweg op de persoonlijke ervaring te liggen, een ervaring die weliswaar geplaatst wordt binnen de bredere dynamiek van een voorthollende samenleving. Art Spiegelman brengt met Maus, a survivor's tale' (1973-1986 - vert. Maus, vertelling van een overlevende) het biografische genre tot een hoogtepunt. Spiegelman doet in twee delen ('Mijn vader bloedt geschiedenis' en 'En hie begon de ellende pas') vanuit zijn eigen familieverhaal verslag van een van de grootste tragedies uit de geschiedenis van de mensheid, de holocaust. Dieren-, gezins- en avonturenstrip worden geniaal gecombineerd tot een episch geheel, met een grote dynamiek door wisselende locaties en perspectieven. Spiegelman switcht van heden naar verleden en van directe ervaring naar herinnering; hij wisselt de ervaringen van zijn vader af met de zijne. Weinig getuigenissen hebben de vertelkracht, emotie en helderheid van dit holocaustverhaal. Niet alleen lijkt met deze strip het tijdperk van censuur en bemoeienis te zijn afgelopen. Het is ook het begin van de zogenaamde beeldroman die in de daaropvolgende jaren nog aan populariteit wint. Het uitzonderlijke van deze uitgave en zijn voorbeeldfunctie voor latere generaties werd nog eens onderstreept met een bekroning met de Pulitzer Prize in 1992.
In zijn 9/11-strip In de schaduw van geen torens plaatst Spiegelman het verhaal in een breed historisch perspectief met de verwijzing naar Maus: "Ik herinner me hoe mijn vader probeerde te beschrijven hoe de rook in Auschwitz stonk. Hij kwam er het dichtst bij met 'onbeschrijflijk'. Dat is precies zoals de lucht in Lower Manhattan na 11 september rook".
[Marita Vermeulen] Verberg tekst

In deze biografische strip vertelt Art Spiegelman, winnaar van de Pulitzerprijs, het verhaal van zijn joodse vader en moeder. Deze krijgen het in het door Nazi-Duitsland bezet Polen heel moeilijk. Het verhaal is in zwart-wit getekend; de verschillende groeperingen zijn getekend als dieren, zo zijn Nazi’s katten en joden muizen. Dit maakt het verhaal heel toegankelijk. Wat ook heel bijzonder is aan deze strip, is dat ook de totstandkoming deel uitmaakt van het verhaal. Spiegelman gaat keer op keer op bezoek bij zijn vader, die nu in Amerika woont, en ondervraagt hem over de jaren tijdens de oorlog, het ontsnappen aan deportatie, het overleven in de kampen, maar ook de tijd na de bevrijding, op welke manier hij zijn vrouw terugvond. Hierdoor zie je ook de band tussen vader en zoon, en de karaktertrekken die Spiegelman Sr. aan de holocaust heeft overgehouden. Dit zeer fraai getekende en verzorgd uitgegeven boek is een stripklassieker, nu voor het eerst in het Nederlands in één boek gebundeld. Zowel voor stripliefhebbers als historici een belangrijk boek. Verberg tekst