Bart Moeyaert heeft met Graz een prachtige novelle geschreven. We volgen één nacht in het leven van Herman Eichler, een apotheker met een opvallende terughoudendheid tegenover andere mensen. Hij is minzaam maar afstandelijk. "Ik geef al jaren raad, ik zie aan de geneesmiddelen welk seizoen het is, ik werk mijn boekhouding bij als dat nodig is, ik ga wandelen voor ik slapen ga", zo beschrijft hij zichzelf karig.

Aan het begin van een van die avondwandelingen ziet Herman een meisje met een mooi gezicht op straat liggen, naast haar fiets, vermoedelijk door de tram aangereden. De nek in een vreemde knik. De ambulance voert het lichaam weg. Later die avond vindt hij een portefeuille op de plaats van het ongeval, en voelt hij hoe zijn wereld begint te kantelen.

Tijdens zijn wandeling door het koude, winderige Graz, glijdt Herman gedurig tussen observatie en herinnering. Zo lezen we een bijna traumatisch verhaal over een etentje met zijn jarige vader, waaruit we leren hoe verstikt Herman zich voelt in diens bijzijn en bij uitbreiding in zijn hele bewegingloze thuisomgeving: "Ik heb geleerd om te allen tijde tegengewicht te bieden, het nulpunt te bewaken, als het moet zelfs de aftocht te blazen." Uit al zijn gedachten blijkt het verlangen om te ontbolsteren en uit te vliegen, maar nooit komt hij ertoe zijn blokkades te doorbreken tussen smachten en handelen - zelfs niet als hij de gevonden portefeuille aan de ouders van de verongelukte twintiger terug wil bezorgen.

Enig lichtpuntje is Clara, een vrouw die hij in een nogal Lynchiaanse scène tijdens zijn wandeling ontmoet. Zij is de enige die Herman toelaat tot zijn wereld, misschien omdat hij aanvoelt dat zij een sleutel heeft waarmee hij zichzelf zou kunnen bevrijden.

In zijn bekende puntige, poëtische stijl meandert Moeyaert samen met zijn hoofdpersonage langs de bochtige grenzen tussen slapen en waken, tussen passie en beknelling, tussen berusting en revolte. Graz is een kunstig gepolijst brokje levenservaring met als grondtoon weltschmerz maar met verrassend vitale boventonen.

Moeyaert schreef deze novelle in opdracht van theatergroep STAN. Nog tot 16 mei toert STAN langs Vlaamse en Nederlandse zalen met Stukken, een voorstelling met onder andere een fragment uit Graz. Info op www.stan.be.
Verberg tekst

Moeyaert nodigt ons uit te luisteren naar het zoemen van

de stilte

Zal het iemand verbazen als we beweren dat Graz een fijnzinnige, subtiele novelle is? Of als we vermelden dat zowel de hoofdpersoon als de lezer tracht de waarheid achter de werkelijkheid te zien?

Natuurlijk niet. Het zijn adjectieven en kwalificaties die van toepassing zijn op zowat het hele oeuvre van Bart Moeyaert. Maar Graz is niettemin een nieuwe stap binnen dat oeuvre: een novelle voor volwassen lezers. Dat is grappig, als je bedenkt wat de crux van dit verhaal is: de hoofdpersoon Herman Eichler, 28 jaar oud, voelt zich nog altijd een jongetje. Zijn ouders zijn overleden; hij werkt nu alleen in de familiale apotheek in de Oostenrijkse stad Graz. Eichler houdt zichzelf geregeld voor dat hij geen kind meer is, maar het verlangen naar eenvoudiger tijden blijft. 'Ik was geen tien en ik kwam niet net uit bad en kreeg geen schone pyjama aan en mocht niet opblijven tot mijn haar droog was.' Eichler is onvermijdelijk volwassen en moet dus eindelijk eens leren te luisteren naar wat zijn lichaam vraagt. Een ongeluk met een fietser in zijn straat geeft hem het langverwachte duwtje in de rug.

Moeyaert heeft het verhaal van Eichler samengebald in twee nachten. De ene nacht behoort tot het verleden, toen zijn vader aankondigde dat hij zich zou terugtrekken uit de apotheek. Eichler zwerft daarna door de winterse, besneeuwde stad en ontmoet een vrouw. De andere nacht is gesitueerd in het heden, vlak na het ongeluk met de fietser. Opnieuw zwerft Eichler door de sneeuw, met de portefeuille van de jonge fietser op zak. Dit keer ontmoet hij een man.

Het typische aan Moeyaerts fictie is dat je alles plat kunt slaan met een boertige samenvatting. Bijvoorbeeld: Graz gaat over een homoman die worstelt met zijn seksuele verlangens. Dat kan wel juist zijn, maar het doet geen recht aan de rijkdom van Moeyaerts kunst. Die bestaat uit een paradox: het minutieus beschrijven van uiterlijkheden, in een poging om de onuitsprekelijke waarheden daarachter te doorgronden.

Pauwenstaart

Zoals ik hoger schreef, geldt die paradox voor de personages én voor de lezer. Het personage Eichler is een scherp waarnemer, maar zijn gevoelens en die van andere mensen blijven hem een raadsel. De lezer krijgt dan weer een gedetailleerde beschrijving van Eichlers handelingen, maar het is onze taak om te ontcijferen wat hij doet en vooral: waarom. Moeyaert waarschuwt om niet te snel conclusies te trekken: 'Door onze verbeelding zijn we in staat om ons alles voor te stellen wat andere mensen denken en voelen. We gaan er gemakshalve van uit dat ons idee het juiste is. Onze eigen gedachten zijn waar.'

Graz staat bekend om zijn klokkentoren en Moeyaert zet die bezienswaardigheid graag in als metafoor: hij nodigt ons uit te luisteren naar het zoemen van de stilte, vlak voor en vlak na de klokslagen.

Naarmate je verder leest in Graz, plooit de ogenschijnlijk spaarzame plot zich open tot een pauwenstaart van thema's en betekenissen. Moeyaert heeft het in dit kleinood onder meer over een heftig verlangen naar de kindertijd, maar ook over een man die wil groeien: niet langer een kind zijn dat zorg nodig heeft, maar een volwassene zijn die zorgt, die verantwoordelijkheid opneemt. Een volledig mens.

Zonder meer groots, ten slotte, is het slot. In de loop van het boek heeft Eichler zich gerealiseerd dat er misschien toch mogelijkheden zijn om contact te leggen met andere mensen ('Ik had er nog nooit bij stilgestaan dat er misschien andere mensen waren die het onbeschrijflijke soort purper kenden dat 's nachts na het sneeuwen in de lucht hing'), maar het is aan de lezer om te bepalen of hij tijdens die 'lange lange witte nacht' enige vooruitgang geboekt heeft. Misschien doet het er ook niet toe. Het voornaamste is dat hij geprobeerd heeft. En dat wij mochten toekijken.

Verberg tekst

Meester van de eenvoud" ? zonder enige twijfel raakt dit citaat uit een boekrecensie van 'Die Zeit' de kern van Bart Moeyaerts schriftuur, en van zijn nieuwste novelle Graz in het bijzonder. Een kortstondig verblijf voor een lezingenreeks in de Oostenrijkse stad en een overnachting in het Parkhotel, met uitzicht op een ouderwetse apotheek, leverde de verhaalstof voor deze intrigerende stadsroman. Na enkele bladzijden raakte het literaire project in de vergetelheid, tot theatergezelschap Stan de auteur vroeg om een theatertekst, gedicht of essay af te leveren waarin zijn eigen stem zou doorklinken. Een fragment uit Graz werd geïntegreerd in 'Stukken', het nieuwste project van het theatergezelschap.
Aan het woord is de 28-jarige apotheker Herman Eichler, die vanuit een goedgekozen ik-vertelperspectief over één lange nacht vertelt. Als apotheker leeft Eichler een veilig en besloten, maar vooral afgemeten bestaan. Hij is "niet iemand die zich op verschillende dingen tegelijk kan richten", maar detecteert en analyseert met grote precisie de juiste ingrediënten voor zijn medicijnen. De ingrediënten voor zijn eigen levensgeluk ontbreken vooralsnog. In 'Zum Guten Hirten' ontpopt Eichler zich als een ware goede herder voor zijn talrijke klanten. Goede raad komt er met volzinnen uit, al blijken het slechts goed ingeoefende en door herhaling geijkte mantra's. Met een zweempje ironie voegt de auteur ze quasi nonchalant aan het verhaal toe, maar voor de aandachtige lezer leggen deze passages meer dan eens de impasse van Eichlers leven bloot.
Eichler gedraagt zich als een einzelgänger, die de klanten met fraaie volzinnen op afstand houdt. Het vraagt dan ook al een serieuze inspanning om een dergelijk geordend bestaan te doorbreken. Een tragisch ongeval vlak voor zijn deur, waarbij een jong meisje om het leven komt, vormt de directe aanleiding tot een slapeloze nacht. Een beperkte tijdsspanne, waarin een existentiële twijfel zich van hem meester maakt. Om zijn gedachten te verzetten, trekt Eichler de straat op. Dat hij daarbij de portefeuille van het mooie meisje vindt, dat in werkelijkheid een jongen blijkt, berust niet op toeval. En is Jonathan wel echt overleden? Vanzelfsprekendheden worden kritisch onderuitgehaald; een stroom van onderdrukte verlangens komt aan de oppervlakte. Pijnlijk duidelijk schetst Moeyaert hoe zijn hoofdpersonage de familietraditie als apotheker heeft voortgezet vanuit een overheersende angst voor de dominerende vaderfiguur. Van zijn seksuele geaardheid, een ander hellend vlak, is hij zich latent bewust, maar strikte aanpassing aan het burgerlijke normen- en waardepatroon verhindert een introspectieve zoektocht naar het eigen ik. Precies dat komt in die ene doorwaakte nacht aan de orde, wat al subtiel wordt aangekondigd in de citaten van o.a. Woolf, Slater en Baldwin aan het begin van ieder hoofdstuk. De zoektocht naar eigen identiteit kan maar slagen als Eichler zich daadwerkelijk losmaakt van het conservatieve, burgerlijke wereldbeeld van de ouders. Zijn drang om bemind te worden is groot, maar niet allesoverheersend, zoals Moeyaert in een poëtisch aandoende bespiegeling verduidelijkt: "Als iemand zegt dat hij het geluk heeft gevonden, dan geven we hem vanzelf de liefde van zijn leven, terwijl de liefde en het geluk niet per se in hetzelfde bed slapen". Pijnlijk realistisch, maar treffend waar; voor zeemzoete romantiek hoef je er Moeyaerts sowieso niet op na te slaan.
Eichler laveert heen en weer tussen heden en verleden; een tragische passage met de vader wordt afgewisseld met een hoopvolle ontmoeting met de wat mysterieuze Carla. Als medewerkster van 'The English Bookshop' houdt ze er een ander, minder omlijnd wereldbeeld op na. Ook haar invloed is van cruciaal belang. Aan het einde van de roman komt Eichler tot vernieuwde inzichten; een uitspraak als "Het leven in boeken was mooi" is geen holle escapistische frase, maar een betekenisvolle aanzet tot een nieuw leven. Echt gelukkig is Eichler nog niet geworden, maar in de toekomst wordt hij misschien wel 'gevonden' door een andere zoekende ziel.
Graz is een van die zeldzame romans die wel geschreven moest worden. Na twee jaar stadsdichterschap van Antwerpen, leek Moeyaert aan een geheel nieuwe uitdaging toe. Opnieuw een literair project waarin de stad een glansrol krijgt toebedeeld, als tegelijkertijd oord vol verwarring én potentieel. Precies die ambivalente houding ademt de novelle ten volle uit. [J] Verberg tekst

Apotheker Herman Eichler wil aan zijn gebruikelijke avondwandeling door Graz beginnen als hij voor zijn huis een meisje bij haar fiets ziet liggen. Een ambulance brengt haar weg. Tijdens de wandeling bezweert hij zichzelf dat het goed met haar zal gaan. Maar wat veroorzaakte haar val? Hij schrikt: waren het de spiegeltjes aan Eichlers eigen venster die haar verblindden? Hij vindt haar portefeuille, bestudeert haar foto: het meisje heet Jochen. Eichler stelt vast dat er jongens bestaan die er uitzien als buitengewoon mooie meisjes. Hij fantaseert over Jochens blije bestaan. Hij zou dat leven graag willen meeleven. Het eigen leven is schimmig, met gestorven ouders die blijven meespreken. Niemand heeft hem ooit begeerd. De onrust over Jochen brengt hem naar diens huisadres waar hij zijn portefeuille bezorgt. Een gebeurtenis tijdens de terugweg door het unheimische stadspark leidt hem naar een leven dichter bij zichzelf. Een precieze en subtiele notering van gewaarwordingen over binnen(ste) en buiten. Bart Moeyaert (1964) debuteerde in 2009 met deze geslaagde novelle als schrijver voor volwassenen. Gebonden uitgave op pocketformaat; kleine druk. Verberg tekst